Erbyn hyn nid oes llawer i’w weld o’r Castell yn Nanhyfer. Ond am bron i ganrif, gwelwyd stori gymleth a dramatig o frad, ffyniant, ffraeo teuluol a dathliadau ar y penmaen hwn yng Ngogledd Sir Benfro.
1108: Adeiladodd gwladychwyr Normanaidd orchgloddiau a mwnd gyda phalisau coed a thŵr
Turmhügelburg. – Photo: Wy / Wikipedia
Ddeugain mlynedd wedi’r concwest o Loegr ym 1066, roedd y Normaniaid yn dal i geisio darostwng Cymru. Rhoddodd y brenin Normanaidd Harri ‘r cyntaf yr awdurdod i Robert Fitzmartin i reoli Cemaes, yr hyn sydd erbyn hyn yn ogledd Sir Benfro. Dewisodd Fitzmartrin Nanhyfer fel cadarnle i’w luoedd.
Daeth yn ganolfan bwysig gydag adeiladau trawiadol o garreg, y bu brwydro drosti rhwng y Cymry a’r Normaniaid
Nid oedd gorchfygu’r Cymry yn hawdd. Wedi marwolaeth Harri’r cyntaf, dibwyllwyd y Normaniaid gan anghydfod hirhoedlog dros goron y Saeson. Ym mrwydr Crug Mawr ym 1136, adennillodd y Cymry reolaeth yn ddibennol, gan feddiannu cestyll yn Aberteifi a Nanhyfer. Roedd Gruffydd, ac yn ddiwedddarach ei fab Rhys, yn arweinwyr blaenllaw.
1196: Llosgwyd i’r llawr wedi naw deg o flynyddoedd . Wedi bod yn dir amaeth ers hynny
Mewn amser, dychwelodd y Normaniaid. Cafwyd ‘heddwch gwŷr mawr’ wedi i William Fitzmartrin briodi Angharad, merch Rhys. Ond yn syth wedi i William adael i ymladd yn y croesgadau, alifeddiannodd Rhys Nanhyfer. Bu ymladd gyda ac ymysg ei feibion a’r diwedd fu chwalu’r castell.
1980: Prynodd Cyngor Cymuned Nanhyfer y safle er budd i’r gymuned
Ar y cyd gydag Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro a Cadw (gwasanaeth amgylchedd hanesyddol Llywodraeth Cymru) mae Cyngor Cymuned Nanhyfer wedi gweithio’n galed i edrych ar ôl y safle a’i hagor er mwyniant pawb.
Ymunwch â Chyfeillion Castell Nanhyfer i warchod a rheoli’r safle
2008-2018: Datguddiwyd hanes amrywiol a strwythur newidiol y castell yn dilyn cloddio archaeolegol
Arweiniwyd y cloddio gan Dr Chris Caple o Brifysgol Durham. Darganfuwyd nifer o greiriau, sy’n rhoi golwg cyfareddol o fywyd yn y castell. Yn ogystal, dangosodd y darganfyddiadau ddatblygiad yr adeiladau a’r muriau ynghyd â’u hadeilwaith a ddefnyddiodd ddulliau Normanaidd a Chymreig.
Erbyn hyn yn llecyn llawn heddwch a thangnefedd
Bu i nifer o bobl fyw ac amaethu yma dros y canrifoedd. Erbyn hyn mae’n gartref i gerddwyr a bywyd gwyllt. Dim ond ychygig â welir o’r castell heblaw am y cloddiau, ffosydd a’r mwnd. Mae coed yn tyfu ble’r oedd neuaddau gwych a golygfeydd llywodraethol dros y wlad. Dewch i fwynhau yr heddwch; a chofiwch ein hanes!
Beth sydd i’w weld heddiw
Y Tŵr Sgwâr
Ar ben sger garegog ar ochr ddwyreiniol y castell, fe welwch adfeilion o dŵr sgwâr o wneuthuriad cerrig. Dyma’r rhan gyda’r amddiffinfeydd cryfaf, gyda llethrau serth o’i gwmpas. Ond dim ond tua diwedd bywyd y castell yr adeiladwyd hwn.
Y Gadlys
Wedi ei warchod gan gloddiau a muriau ar ddwy ochr, a llethrau serth ar y ddwy arall, yn y gadlys – ardal wastad dan olwg y tyrrau – oedd lle roedd bywyd o ddydd i ddydd y castell yn cymeryd lle.
Roedd neuaddau, tai, stablau a gweithdai yn y lle hwn. Ar y cyntaf, coed oedd eu gwnethuriad, ond yn ddiweddarach fe’u hadeiladwyd o garreg ac felly’n fwy cadarn.
Cloddiau a ffosydd
Y rhan gyntaf o’r castell i’w adeiladu oedd y mwnd, bryncyn o bridd gyda thŵr gwyliwyr ar ei ben. Roedd clloddiau amddiffynnol o amgylch y mwnda’r gadlys,. Yn ddiweddarach yn hanes y castell, ailadeiladwyd y tŵr crwn yma o garreg a’i ddefnyddio fel lle i fyw ynddo.
Erbyn hyn dim ond seiliau’r tŵr sydd i’w gweld
Y newyddion a’r erthyglau diweddaraf
-
Crogdlws harnais ceffyl Gerallt?admin15 Mar 2025This horse harness pendant was recovered from the ditch beside the road just inside the gate of Nevern Castle. Might it have been dropped by Gerald of Wales?
Figure 1: -
The Rhys Coat of Armsadmin16 Feb 2025While you're in the bailey of Nevern Castle, take a look at the back of the Throne (built around 2000 and diligently restored 2021-4 by Patrick Beaumont). You'll see two escutcheons - coats of arms on shields. The one with two red bars is that of the FitzMartins, the Norman lords who first built the castle; the other has a lion and three ravens, and is supposed to represent the Lord Rhys.
But we've recently discovered that the lion and three ravens actually belonged to a different and distantly related Rhys, a couple of centuries later. -
Guidebook publishedadmin21 Jul 2024A guidebook to Nevern Castle written by the archaeologist Dr Chris Caple has now been published. It is available in English and Welsh and is on sale for £10.
Buy the Guidebook from our online shop. -
Nanhyfer cyn y Normaniaidadmin21 Dec 2023Dr Rhiannon Comeau
In the area around Nevern Castle, the estates of Robert FitzMartin’s knights very likely originate in the pre-Conquest lands of Nevern church. Dr Rhiannon Comeau investigated Bayvil as part of her PhD research into pre-Norman Cemais. -
Making Sense of the Fragmentsadmin11 Dec 2023A talk given in July 2023 at the Trewern Arms, Nevern, by Chris Caple, chief archaeologist at Nevern Castle. -
Castles come to Walesadmin24 Jul 2023A devastating innovation
The castle was an important tool of conquest. Initially built quickly in wood, it served as a base for the invading soldiers, a place to protect their equipment and provisions, and a place to defend from counter-attacks. -
Gwneud synnwyr o’r darnauadmin15 Jul 2023Cafwyd sgwrs boblogaidd a hynod ddiddorol yn y Trewern Arms ddydd Mercher 12/7/2023 gan Dr Chris Caple, yr archeolegydd a fu’n arwain y cloddiadau yng Nghastell Nanhyfer am ddeng mlynedd.
Ers ei ddinistrio yn 1196, mae aredig a hindreulio wedi cuddio’r hyn sy’n weddill o’r castell. Darnau yn unig sydd ar ôl – a thasg yr archaeolegydd yw eu rhoi at ei gilydd, i ddatgelu digwyddiadau dramatig y cyfnod, a’r bywyd yr oedd pobl yn ei arwain. -
PCNPA tourFriends of Nevern Castle27 Apr 2023Tomos Jones, PCNPA Community Archaeologist, led a group on a tour of Newport Castle, St Brynach's Church, and Nevern Castle.
Early Purple Orchid seen at the Castle today -
Pilgrimage conferenceFriends of Nevern Castle19 Mar 2023Alan represented Friends of Nevern Castle at the Pilgrimage Today conference in Enniscorthy, Co.Wexford in March 2023. The gathering celebrated the opening of the Wexford-Pembrokeshire Pilgrim Way from Ferns in SE Ireland across the sea to St Davids. The meeting, sponsored by the Ancient Connections project and British Pilgrimage Trust, was attended by about 80 people including artists, businesses and places of interest along the route, officers of Visit Pembrokeshire and Fáilte Ireland, together with academics studying tourism and pilgrimage.
Alan was also there for his part as a software developer in Pererin Wyf, a project sponsored by Ancient Connections which links people of the Irish and Welsh diasporas worldwide. -
School visitFriends of Nevern CastleSchool children being shown a drawing of the tower atop the motte6 Dec 2022Friends of Nevern Castle conducted a tour of the Castle for a group of 9-10 year olds from St Dogmaels Primary School on 14th November 2022.
While walking around the site, we looked at mock-up pictures, talked about the characters of the time, and had great fun role-playing the coming and goings between Norman and Welsh control. And of course we talked about archaeology.
© Delweddau gan Chris Caple ac eithrio lle nodir yn wahanol
[PCNPA]: © Awdurdod Parc Cenedlaethol Arfordir Penfro
