Cyrraedd yma
Pentref gwledig yng ngogledd Sir Benfro , yn ne-orllewin Cymru , yw Nanhyfer .
Mae parcio ceir yn gyfyngedig iawn! Os ydych chi’n lwcus, bydd lle ger mynedfa’r gogledd.
Gosodwch eich satnav i SA42 0NF i gyrraedd gerllaw.
Bws o Abergwaun, Casnewydd neu Aberteifi: llwybr T5 – gofynnwch am gael eich gadael gyferbyn â’r ffordd B i Nanhyfer. Cerddwch tua’r gogledd tua 1km i’r castell. Dewch o hyd i’r ffordd ddeheuol i mewn a dringo’r llwybr serth drwy’r coed.
Mae’r Trewern Arms yn Nanhyfer yn gweini prydau bwyd. Efallai y bydd cinio hefyd ar gael yn neuadd yr eglwys gyferbyn ag Eglwys Sant Brynach. Mae’r siopau agosaf yng Nghasnewydd a’r orsaf betrol ger Eglwyswrw.
Mae’r toiledau agosaf yn y pentref y tu ôl i neuadd y pentref.
Taith o amgylch y castell
O fynedfa’r gogledd:
Gan ddechrau o’r ffordd, mae’r llwybr i mewn i’r safle yn mynd â chi ar hyd y llethr gogleddol allanol, sydd bellach wedi’i ddymchwel, a amddiffynnodd ochr ogleddol y castell rhag ymosodiadau. Wrth edrych tua’r de ar draws ffos allanol y gogledd, gallwch weld llethr canol y gogledd, a thu hwnt i hynny mae ffos a llethr arall. Yn wreiddiol roedd y llethrau clai hyn oddeutu 0.5-1m yn uwch nag y maent heddiw ac roedd palisâd pren ar eu pen. Roedd y ffosydd hefyd dros 2 fetr yn ddyfnach nag y maen nhw’n ymddangos heddiw, gan wneud hwn yn rhwystr amddiffynnol aruthrol yn y 12fed ganrif. Crëwyd y llwybr presennol hwn gan Gyngor Cymuned Nanhyfer oddeutu 1980, pan wnaethant brynu’r safle. Er mwyn darparu mynediad cyhoeddus i du mewn y castell, cafodd ffos allanol y gogledd, a oedd yn wreiddiol yn sych neu’n llaith, ei hargáu. Dim ond oherwydd yr argae modern hwn y mae’r dŵr yn bresennol. Gan barhau ar hyd y llwybr, rydych chi’n symud o amgylch llethr canol y gogledd, a oedd yn wreiddiol yn ymestyn at wyneb serth y clogwyn ar eich chwith. Rydych nawr yn croesi dros ffos fewnol y gogledd, sydd bellach yn llawn silt, a thrwy lethr mewnol y gogledd, a fyddai hefyd wedi ymestyn yn wreiddiol at ymyl y clogwyn. Crëwyd ymyl bresennol y clogwyn yn yr 16eg / 17eg ganrif, pan gloddiwyd llechi yma; byddai’r clogwyn canoloesol gwreiddiol wedi bod ymhellach i’r dwyrain.
O fynedfa’r de:
Mae’r llwybr yn dringo i fyny allt serth a oedd yn rhan bwysig o amddiffynfeydd y castell. Byddai’r coed wedi cael eu clirio i roi llai o orchudd i ymosodwyr.
Yn anterth pwysigrwydd y castell fel sedd Arglwyddi Cemaes, roedd adeiladau carreg ar ben y clawdd. Roedd carreg yn ddeunydd adeiladu prin ar y pryd, a byddai wedi edrych yn drawiadol i unrhyw un oedd yn dod ar hyd y dyffryn islaw.
Mae’n debyg mai’r llwybr hwn yw llwybr y mynediad canoloesol gwreiddiol i’r dref. Mae presenoldeb creigwely wedi’i lyfnhau a gwaelodion nifer fawr o dyllau polion yn awgrymu strwythurau sy’n gysylltiedig â mynedfa bosibl i’r dref yn y gornel hon o’r beili ar ddechrau’r 12fed ganrif. Yn ddiweddarach fe’i newidiwyd yn ddifrifol trwy dorri’r ffos wedi’i thorri o graig yn ddyfnach.
Yn anterth pwysigrwydd y castell fel sedd Arglwyddi Cemaes, roedd adeiladau carreg ar ben y clawdd. Roedd carreg yn ddeunydd adeiladu prin ar y pryd, a byddai wedi edrych yn drawiadol i unrhyw un oedd yn dod ar hyd y dyffryn islaw.
Mae’n debyg mai’r llwybr hwn yw llwybr y mynediad canoloesol gwreiddiol i’r dref. Mae presenoldeb creigwely wedi’i lyfnhau a gwaelodion nifer fawr o dyllau polion yn awgrymu strwythurau sy’n gysylltiedig â mynedfa bosibl i’r dref yn y gornel hon o’r beili ar ddechrau’r 12fed ganrif. Yn ddiweddarach fe’i newidiwyd yn ddifrifol trwy doriad dyfnach y ffos wedi’i thorri o graig.
Os mai hon oedd y fynedfa wreiddiol i’r dref, dim ond ar droed neu ar gefn ceffyl yr oedd mynediad yn bosibl: ni allai cerbydau ag olwynion esgyn y llethr. Ar ddechrau’r 12fed ganrif roedd amddiffyn yr anheddiad yn hollbwysig.
Ar ben y llwybr, rydych yn dod i fyny drwy’r toriad rhwng y beili – prif gwrt y castell – a’r brigiad creigiog lle mae olion y Tŵr Sgwâr a’r Castell Mewnol i’w gweld o hyd. Pan oedd yn cael ei ddefnyddio, roedd pont yn croesi’r ffos.
Trowch i’r chwith i mewn i’r beili.
Beili
Yr ardal wastad fawr yng nghanol y castell yw safle’r dref o ddechrau’r 12fed ganrif, a beili’r castell o ganol a diwedd y 12fed ganrif, busy with traders, administrators, and troops preparing for patrols of Cemais.
Mae’n wastad o ganlyniad i aredig dwys yn yr ardal rhwng y 18fed a’r 20fed ganrif, ymhell ar ôl i’r castell gael ei ddymchwel. Tyfwyd tatws yma mor ddiweddar â’r Ail Ryfel Byd.
Wrth gerdded i’r gorllewin ar draws y beili tuag at y twmpath pridd mawr, y mwnt, rydych chi’n cerdded ar draws pant bach. Dyma’r cyfan sydd ar ôl o ffos a llethr mawr a oedd yn wreiddiol yn rhedeg ar draws canol yr ardal hon. Yn gynnar yn y 12fed ganrif, roedd castell trionglog bach ar ochr orllewinol y pant hwn, gyda’r mwnt ar big y triongl a llethrau mawr a ffosydd dwfn yn ffurfio’r ochrau dwyreiniol, gorllewinol a deheuol.
Yn wreiddiol, mae’n debyg bod yr ardal yr ydych newydd gerdded drosti, sef ochr ddwyreiniol y beili, yn dref wedi’i hamddiffyn ac mae cofnodion yn awgrymu ei bod yn cynnwys 18 o dai pren bach.
Around the base of the motte there was a 7m wide, 3m deep O amgylch gwaelod y mwnt, roedd ffos 7m o led, 3m o ddyfnder. Cododd y mwnt o’r fan hyn mewn llethr barhaus. Mae’r mwnt presennol yn 7.5m o uchder. Yn wreiddiol, roedd y mwnt tua 1m yn uwch; gyda llethr clai serth, na ellir ei ddringo, 11.5m o uchder o waelod y ffos.
Mae gwaelod y ffos bellach o dan ddŵr; amodau sydd wedi cynnal arteffactau organig. Canfuwyd darnau o esgid ledr, a daflwyd yn y ffos hon ar ddechrau’r 12fed ganrif, yn ystod y cloddio.
Reconstruction: Daniel Tietzsch-Tyler
Mwnt
Dringwch i fyny arno i lethr y gorllewin ac yna trowch i ddringo’r grisiau pren i’r mwnt. Nid ydym yn gwybod yn sicr sut y cyrhaeddwyd brig y mwnt yn y 12fed ganrif. Ymddengys mai pont bren serth ar oleddf, yn debyg i’r rhai a ddangosir yn Nhapestri Bayeux, a gododd o wyneb y beili.
Ar ben y mwnt yn gynnar yn y 12fed ganrif roedd tŵr gwylio pedwar postyn pren mawr. Efallai bod palis pren wedi bod o amgylch pen y mwnt, ond ni ddarganfuwyd tystiolaeth o hyn yn ystod y cloddio oherwydd, yng nghanol y 12fed ganrif, tynnwyd oddeutu 1m o’r brig ac adeiladwyd Tŵr Crwn mawr, mewn llechi â morter clai.
Roedd y Tŵr Crwn hwn yn ddau neu dri llawr o uchder. Roedd ganddo fynedfa ar y llawr cyntaf, gyda grisiau pren allanol yn ei chyrraedd. Y tu mewn i’r tŵr mae tystiolaeth o loriau pren, wedi’u gorchuddio â chlai i atal tanau ac i ddarparu deunydd inswleiddio. Mae’n debyg bod preswylwyr y tŵr wedi cadw’n gynnes trwy ddefnyddio padell dân yng nghanol pob llawr. Daethpwyd o hyd i’r crochenwaith gorau ar y safle hwn o’r ffos o amgylch y mwnt, sy’n awgrymu bod yr arglwydd a’i deulu wedi byw ar lawr uchaf yr adeilad hwn. Mae’n debyg bod trapddor i’r islawr ar y llawr cyntaf. Mae cyfeiriadau hanesyddol at dyrau tebyg mewn cestyll yng Nghymru yn awgrymu bod carcharorion statws uchel yn cael eu dal yn yr islawr hwn, felly mae’n debygol mai dyma lle carcharwyd yr Arglwydd Rhys pan oedd yn garcharor yma yn 1194.
Ar ochr dde-orllewinol y Tŵr Crwn, lle mae’r hysbysfwrdd presennol, dadorchuddiwyd rhan o lenfur (nad yw’n weladwy mwyach). Mae’n debyg bod y llenfur hwn yn rhedeg o’r Tŵr Crwn i lawr ochr y mwnt ac ar hyd pen llethr y gorllewin i’r Tŵr Deheuol (ddim yn bodoli mwyach) a oedd yn edrych dros y fynedfa i’r castell erbyn diwedd y 12fed ganrif. Y tu mewn i’r tŵr gallwch weld bod y llechen yn goch, tystiolaeth o’r tân a ddinistriodd y strwythur pan ddifrodwyd y castell cyfan yn 1195. Mae craciau sylweddol hefyd ac mae rhan o wal y Tŵr Crwn wedi llithro ychydig i lawr y llethr. Mae’r difrod hwn yn gysylltiedig â dinistrio’r Tŵr Crwn yn fwriadol ar ôl iddo gael ei losgi.
Llethr y Gogledd a ffos wedi’i thorri o graig
Ar ôl cerdded o amgylch y Tŵr Crwn ac i lawr ochr ddwyreiniol y mwnt, gallwch gerdded ar hyd pen llethr y gogledd. Datgelodd gwaith cloddio fod gan y llethr hwn hefyd lenfur ar ddiwedd y 12fed ganrif ond, cyn hynny, roedd yn bosibl datgelu o leiaf tri palisâd pren o wahanol gyfnodau. Mae presenoldeb y pyst pren hyn yn cael ei ardystio gan y staeniau yn y pridd lle roedd y pyst pren wedi pydru yn eu lle, neu lle roedd y pyst wedi’u tynnu a’r twll neu’r slot wedi’i lenwi â phridd. Mae yna hefyd ddarnau o lechi a syrthiodd i’r twll a dorrwyd ar gyfer y palis, pan roedd ar agor am gyfnod byr.
O dan llethr y gogledd, o dan eich traed, mae olion llethr llawer llai, gyda thystiolaeth gysylltiedig o losgi, meddiannaeth a chrochenwaith. Mae hyn yn dystiolaeth ar gyfer ‘castell concwest’, (lloc wedi’i amddiffyn) a grëwyd i gefnogi concwest Cemais yn 1108. Claddwyd y llethr bach hwn o dan y llethr mawr presennol, sy’n un o dri llethr cyfochrog a dwy ffos. Creodd Robert FitzMartin nhw, oddeutu 1115/1116, i amddiffyn y dref ar adeg o fygythiad sylweddol gan filwyr Cymreig yn yr ardal. Yn y 12fed ganrif roedd y llethrau yn uwch a’r ffosydd yn ddyfnach nag yr ydych chi’n eu gweld nawr.
Wrth i chi ddisgyn o lethr canol y gogledd, trowch i’r dde yn ôl i’r beili a cherdded ar hyd ymyl y ffos sydd wedi’i thorri o graig ger y Castell Mewnol. Yn gynnar yn y 12fed ganrif roedd hon yn ffos fas o flaen llethr a phalis. Darparodd hyn amddiffynfa ar ochr ddwyreiniol y dref o ddechrau’r 12fed ganrif. Mae dinistr y castell, ac yna’r aredig diweddarach wedi gwaredu’r llethr a’r palis; erbyn heddiw, dim ond ychydig o dyllau bas sydd ar ôl lle roedd pyst pren mawr yn sefyll ar un adeg, wedi’u torri i mewn i’r creigwely.
Os edrychwch ar wyneb y graig ym mhen gogleddol y ffos, gallwch weld marciau byr y picasau yn codi’n fertigol (90o at arwyneb y llechen) lle bu taeogion yn cloddio’r amddiffynfa ddofn hon ar ddiwedd y 12fed ganrif, gan ddefnyddio offer llaw yn unig. Roedd y llechi o’r ffos hon bron yn sicr yn cael eu defnyddio ar gyfer adeiladu’r Castell Mewnol. Roedd y ffos hon yn cael ei chloddio’n ddyfnach pan ddaeth y gwaith adeiladu i ben yn sydyn, yn ôl pob tebyg ar ôl i’r Arglwydd Rhys gipio’r castell yn 1191. Rhoddwyd y gorau i chwarela â dim ond hanner gogleddol y ffos hon wedi’i chloddio i’w dyfnder llawn. Cafwyd hyd i bolyn pren 2m o hyd a ddefnyddiwyd i godi blociau llechi, wedi’i adael yng ngwaelod y gweithfeydd.
.
Y Castell Mewnol
Dilynwch eich camau yn ôl i fyny’r ffos a throwch i’r chwith gan ddringo i fyny’r grisiau at y Castell Mewnol.
Yng nghanol y 12fed ganrif roedd gan y brigiad creigiog hwn lenfur o lechi morter clai wedi’u hadeiladu o amgylch pob ochr. Fe’u dymchwelwyd yn rhannol pan gafodd y castell ei ddifrodi yn 1195 ac erbyn hyn dim ond twmpathau isel wedi’u gorchuddio â mwsogl o amgylch ymyl y Castell Mewnol y gellir eu gweld. Y tu hwnt iddynt mae wynebau clogwyni serth neu’r ffos sydd wedi’i thorri o graig. Yn wreiddiol, creodd hyn le gwarchodedig iawn yn y castell llawer mwy. I ddechrau, roedd adeilad, Neuadd y Gogledd, yn llenwi ochr ogleddol yr ardal hon, a buarth mawr i’r de. Darparodd pont bren fynediad i’r beili, dros y ffos.
Yn dilyn cyfnod o feddiannaeth, ail-fodelwyd y Castell Mewnol ar ddiwedd y 12fed ganrif. Codwyd Tŵr Sgwâr mawr gyda dwy gornel allanol gron yn erbyn y llenfur ar yr ochr orllewinol, yn wynebu’r beili. Mae’n debyg bod y Tŵr Sgwâr hwn yn ddau lawr o uchder, ac roedd ganddo loriau pren mewnol wedi’u gorchuddio â chlai. Roedd y corneli allanol yn grwn gan fod hwn yn fath cryfach o adeiladu wrth ddefnyddio llechi â morter clai. Defnyddiwyd technegau adeiladu corneli crwn, tebyg i’r hyn a ddefnyddiwyd ar gyfer neuaddau a adeiladwyd gyda waliau cerrig isel a rhannau pren uwch yng nghestyll Llantrithyd a Phenmaen yn y 12fed ganrif yn ne Cymru.
Roedd gan y cowrt arwyneb rwbel wedi torri a dim ond malurion cyfyngedig o feddiannaeth ddynol. Fel y ffos oedd wedi’i thorri o graig, ymddengys bod yr ardal hon wedi bod yn safle adeiladu yn hwyr yn hanes y castell. Byddai pont bren, fwy na thebyg wedi’i lleoli rhwng Neuadd y Gogledd a’r Tŵr Sgwâr, yn croesi’r ffos oedd wedi’i thorri o graig, gan ddarparu mynediad rhwng y Castell Mewnol a’r beili. Mae’n debygol bod gan y Tŵr Sgwâr fynedfa ar y llawr cyntaf ar yr ochr ddeheuol, a gyrhaeddwyd o’r cowrt i fyny grisiau allanol pren. Mae’r fynedfa bresennol ar ochr ogleddol y tŵr trwy ardal o ddifrod a cholled o ganlyniad i’r difrod a wnaed i’r castell yn 1195. Mae lefel bresennol y llawr oddeutu lefel y llawr gwaelod gwreiddiol; nid oedd islawr na seler.
Reconstruction: Daniel Tietzsch-Tyler
Cafodd nifer o gerrig crwn, a allai fod wedi cael eu defnyddio fel teflynnau (tudalen 19), eu hadennill o ardal y cowrt, ger y fynedfa wreiddiol ar yr ochr ddeheuol. Efallai bod y rhain wedi cael eu taflu i lawr ar ymosodwyr a oedd yn ceisio mynd i mewn i’r Tŵr Sgwâr, tystiolaeth posib o wrthwynebiad pan gipiodd yr Arglwydd Rhys y castell yn 1191.
Llosgwyd y tŵr mewn tân pan gafodd y castell ei ddifrodi yn 1195. Roedd hi mor boeth nes i’r waliau llechi droi yn goch. Canfuwyd llechi wedi’u toddi yng nghanol y tŵr (tudalen 10), sy’n awgrymu y cyrhaeddwyd tymereddau o dros 1200oC. Mae cochni’r llechen i’w weld o hyd ar arwynebau mewnol y tŵr.
Neuaddau’r Ochr Ddeheuol
O’r Tŵr Sgwâr, ewch yn ôl i’r ffos sydd wedi’i thorri o graig. Nawr, dringwch i fyny o’r ffos ac i mewn i’r beili.
Gan symud ar hyd ochr ddeheuol y safle rydych chi’n mynd dros dir sy’n cynnwys tyllau pyst a thaeniadau afreolaidd o glai, sef olion adeiladau pren â lloriau clai sydd wedi’u difrodi gan aradr. Yng nghanol yr ochr ddeheuol roedd cyfres o adeiladau cerrig, sydd wedi cael eu hail-gladdu i’w gwarchod. Roedd eu waliau bron i fetr o drwch ac wedi’u ffurfio o lechi morter clai gyda blociau cerrig graean wedi’u torri’n sgwâr i ffurfio’r drysau a’r corneli. Mae un bloc cerrig graean cornel i’w weld lle mae llethr modern Sir Benfro (wyneb llechi fertigol) yn cwrdd ag ymyl y llethr deheuol.
Mae’n debyg bod wal gynnal amddiffynnol wedi’i hadeiladu i mewn i’r llethr o dan yr adeiladau hyn, ond heb unrhyw lenfur i’w cuddio, codwyd yr adeiladau trawiadol hyn yn fwriadol ar ymyl ddeheuol y safle i fod yn weladwy o’r dyffryn islaw. Roedd adeiladau cerrig sylweddol yn brin yng nghanol ac ar ddiwedd y 12fed ganrif, yr unig adeiladau cerrig mawr eraill yng ngogledd Sir Benfro a Cheredigion oedd Eglwys Gadeiriol Tyddewi, unrhyw balas esgob cysylltiedig, ac o bosib rhan o gastell Aberteifi. Fe’u hadeiladwyd dros amddiffynfeydd ffos y castell ar ddechrau’r 12fed ganrif, a oedd wedi’u llenwi’n fwriadol.
Y mwyaf dwyreiniol o’r grŵp hwn oedd adeilad hirsgwar bach (7.5m x 5.1m), un o’r adeiladau cerrig cynharaf ar y safle, er i’w ddrws gael ei ailadeiladu’n ddiweddarach gan ddefnyddio’r blociau cerrig graean, gwaith adeiladu Eingl-Normanaidd nodweddiadol ar ddiwedd y 12fed ganrif.
Nid oedd unrhyw nodweddion mewnol i nodi’r defnydd gwreiddiol o’r adeilad hwn. Mae’n bosibl ei ddehongli fel goruwchystafell neu siambr fawr i’r arglwydd a’i deulu. Fodd bynnag, mae’n fwy tebygol mai Capel oedd yr ystafell, er ei bod wedi’i halinio’n wael o’r dwyrain i’r gorllewin. Mae capeli bach i’r arglwydd a’i deulu i’w gweld yn aml mewn cestyll Eingl-Normanaidd ac fe’u rhestrir fel un o’r adeiladau allweddol sy’n bresennol mewn llys. I’r gorllewin o’r Capel gorweddai neuadd hir a chul y dwyrain (21.4m x 5.5m). Roedd hon yn neuadd fawr agored; ni chanfuwyd unrhyw waliau isranedig wrth gloddio. Mae’n debyg ei fod yn cynnal gweithgareddau gweinyddol, crefft a domestig yn ystod y dydd, ac yn gweithredu fel ystafell gysgu yn y nos gan ddarparu gofod cysgu i’r gweision, y rhyfelwyr a’r gweinyddwyr. Gan ei bod yn bosib ei fod yn strwythur deulawr, efallai bod siambr fawr ar y lefel uchaf i’r arglwydd a’i deulu.
To the west lay the Great Hall. When first built this building was 15m x 6.2m, but it was lengthened I’r gorllewin, gorweddai’r Neuadd Fawr. Pan godwyd yr adeilad hwn gyntaf, roedd yn 15m x 6.2m, ond cafodd ei ymestyn i 22.2m pan ychwanegwyd Neuadd y Dwyrain, gan greu neuadd sylweddol erbyn canol i ddiwedd y 12fed ganrif. Roedd gan y Neuadd Fawr aelwyd ganolog fawr. Digwyddodd holl weithgareddau gwledda, gweinyddu a chynnal pwysig Arglwydd Cemais yn yr adeilad hwn. Byddai llawer o weision, swyddogion a milwyr wedi cysgu ar y llawr dros nos, yn gynnes o amgylch y tân canolog mawr. Yn ddiweddarach yn ei hanes, cafodd llawr y Neuadd Fawr ei adnewyddu â chlai ac, yn hanner deheuol y neuadd hon, adeiladwyd llawer o waliau plethwaith a dwb bach, i’w rhannu’n gyfres o ystafelloedd bach, mwyaf tebyg ar gyfer gweithgareddau neu lety unigol. Y tu allan i’r Neuadd Fawr, ar hyd ei hochr orllewinol, fe ganfuwyd chwe phwll ag ochrau fertigol cul, wedi’u cloddio i lawr i’r ddaear. Roedd clai wedi’i dynnu o’r pyllau hyn, wedi’i ddefnyddio fel morter ar gyfer gosod y llechi a ddefnyddiwyd wrth adeiladu’r neuadd. Mae o leiaf chwe cham adeiladu yn y grŵp hwn o adeiladau, ynghyd â thystiolaeth sylweddol o ddefnydd rhwng gweithgareddau adeiladu, cyn iddynt gael eu llosgi i lawr wrth i’r castell gael ei ddifrodi yn 1195. Mae hyn yn awgrymu bod y Neuadd Fawr wedi’i hadeiladu i gychwyn ar y safle hwn yng nghanol y 12fed ganrif, pan oedd yr Arglwydd Rhys yn rheoli Cemais. Felly, gallai fod yn fwy priodol ystyried yr adeiladau hyn fel ei lys, yn hytrach nag fel neuadd Eingl-Normanaidd draddodiadol.
Y Fynedfa
Roedd y fynedfa i’r castell ar ddechrau’r 12fed ac eto ar ddiwedd y 12fed ganrif yn y gornel dde-orllewinol hon. Mae olion y waliau cerrig a ddatgelwyd gan y gwaith cloddio wedi’u claddu er mwyn eu gwarchod.
Mae’r trwch sylweddol yr arwyneb ffordd ganoloesol, a oedd wedi cronni wrth y fynedfa, yn awgrymu bod y ffordd o ddechrau’r 12fed ganrif, fel yr un ar ddiwedd y 12fed ganrif, wedi dod i fyny gan ddilyn llwybr y ffordd bresennol o’r pentref, ond wedi parhau ar hyd ymyl y llethr deheuol cyn troi’n sydyn i’r chwith i fynd i mewn i’r castell. Erbyn diwedd y 12fed ganrif, roedd yn pasio o dan y Tŵr Deheuol ym mhen deheuol y llethr gorllewinol. Nid oedd bron dim ar ôl o’r tŵr hwn, a gafodd ei ysbeilio’n llwyr ar ôl i’r castell gael ei ddinistrio. Efallai ei fod yn adeilad siâp petryal neu sgwâr, ond roedd tŵr sylweddol yn bodoli yma. Gwnaeth tro sydyn y ffordd, ychydig uwchben y llethr serth, y fynedfa yn amddiffynadwy iawn. Nid oedd ymosodwyr yn gallu rhedeg ato gyda dyrnhwrdd, ac wrth eu gwrthyrru byddent yn cael eu gwthio yn ôl i lawr y llethr. Mae’n debyg bod y porth yn cynnwys drws syml. Ni ddarganfuwyd tystiolaeth ar gyfer slot porthcwlis.
Adeiladwyd y llenfur yn y gornel dde-orllewinol ar yr un pryd ag estyniad y Neuadd Fawr (canol y 12fed ganrif). Yn dilyn hynny, cafodd ei ddymchwel, yn ôl pob tebyg o ganlyniad i warchae, a chodwyd palisâd pren yn sylfeini’r wal a ddymchwelwyd i gynnal amddiffynfa. Disodlwyd y palisâd hwn gan y Tŵr Rhombaidd. Mae tyrau o’r siâp hwn yn anarferol. Gwelir paralel posib yng nghastell Machen (Castell Maredydd). Yn achos Nanhyfer, mae’n bosibl bod y siâp wedi’i bennu gan ymyl y bryn a’r wal bresennol. Yn ddiweddarach, cwympodd wal allanol (deheuol) y tŵr hwn i lawr y llethr. Ar ddiwedd y 12fed ganrif, adeiladwyd porth newydd o flociau cerrig graean cerfiedig, a greodd fynedfa drawiadol i’r castell, tebyg i’r un a welwyd yng nghastell Pen-y-bont ar Ogwr.
Ar yr un pryd rhoddwyd trothwy newydd i’r fynedfa a ffurfiwyd o gyfres o lechi, wedi’u gosod ar yr ymylon. Darganfuwyd bod gan y rhain symbolau apotropaig, ar gyfer cadw ysbrydion dieflig draw, wedi’u crafu arnynt.
Rhedodd y ffordd sy’n mynd i mewn i’r castell trwy’r fynedfa ddeheuol i fyny tuag at y mwnt, yn union y tu mewn i’r llethr gorllewinol.
Trowch i’r dde a dringwch i fyny’r llethr gorllewinol, a ffurfiwyd o’r pridd a’r llechi a balwyd i fyny wrth greu’r ffos ddwfn i’w gorllewin. Cloddiwyd hwn, fel yr holl wrthgloddiau ar y safle, gan ddefnyddio offer llaw syml gan werinwyr lleol (taeogion), a oedd yn ddyledus i’w harglwydd. Wrth gerdded ar hyd y llethr, a oedd, erbyn diwedd y 12fed ganrif, yn llawer uwch ac wedi’i orchuddio â llenfur llechi a morter clai, gallwch werthfawrogi pa mor sylweddol oedd ffos y gorllewin fel amddiffynfa.
Wrth edrych i lawr i ffos y gorllewin gellir gweld bwthyn adfeiliedig o’r 19eg ganrif (Pwll-y-broga). Mae hwn yn un o dri bwthyn ôl-ganoloesol ar y safle. Daethpwyd o hyd i sylfeini bwthyn o’r 18fed ganrif, wedi’i ddyddio gan grochenwaith, ym mhen deheuol y ffos sydd wedi’i thorri trwy graig, wrth ymyl y Castell Mewnol.
Mae olion waliau cerrig, crochenwaith a phalmant o’r 18fed a’r 19eg ganrif hefyd wedi’u darganfod o dan y clawdd modern, sy’n torri cornel de-orllewinol y safle, sy’n awgrymu bod trydydd bwthyn neu adeiladau fferm yn bresennol ger pen gogleddol y Neuadd Fawr. Roedd y bythynnod hyn, a oedd wedi’u cuddio yn ardaloedd cysgodol ond sych y ffosydd, yn gartref i’r gweithwyr a oedd yn ffermio’r safle hwn yn y 18fed a’r 19eg ganrif. Y llethr modern a’i barhad, y wal gerrig sy’n rhedeg ar draws y llethr gorllewinol, yw’r cyfan sydd ar ôl o waliau’r caeau (tudalen 11) a oedd yn rheoli mynediad stoc ac yn cefnogi’r strwythurau hyn.
Bwthyn y Gorllewin
Wrth i chi gerdded ar hyd y llethr gorllewinol, a ger y mwnt, byddwch yn mynd heibio i fynedfa orllewinol y castell.
Cafodd y fynedfa ei darganfod yn ystod gwaith cloddio 2018, ac fe gladdwyd gweddillion y porth hwn wedi hynny er mwyn eu gwarchod, ac nid ydynt i’w gweld mwyach. Fe’i hadeiladwyd yng nghanol y 12fed ganrif, yn fuan ar ôl y Tŵr Crwn a’r Neuadd Fawr (cyfnod cynnar), ac roedd yn cynnwys pont bren dros y ffos orllewinol a dwy wal gynnal wedi’u gorchuddio â llechi a morter clai, a ffurfiodd dramwyfa gul trwy’r llethr gorllewinol, gyda waliau dros 4m o uchder. Roedd gatiau, o fewn y dramwyfa, yn rheoli mynediad i’r castell. Yn dilyn gwarchae, pan adeiladwyd wal flocio ar draws y dramwyfa a’r waliau cynnal a gafodd eu difrodi, llenwyd y dramwyfa, dymchwelwyd y bont ac adferwyd y llethr. Erbyn diwedd y 12fed ganrif roedd pob arwydd o’r fynedfa hon wedi diflannu.
Wrth i chi ddringo lawr y llethr gorllewinol, yn ôl i’r beili, mae’n werth cofio y byddai’r beili yn y 12fed ganrif wedi cynnwys nifer o adeiladau. Byddai’r mwyafrif wedi eu hadeiladu o bren, gyda lloriau clai a thoeon llechi.
Mwy i’w weld
- There’s a walk from Nevern that includes the castle.
- The Pilgrim’s Cross carved into the rock face on the route taken by pilgrims to St Davids. The path leaves the road half-way down the hill, on the other side from the castle. There’s a circular walk along the river and back to Nevern.
- St Brynach’s Church in the village of Nevern below the castle. It has a recently-refurbished ring of ten bells.
- St Dogmael’s Abbey has a small exhibition centre and café, and a working water-powered flour mill nearby.
- Cilgerran Castle has much of its original structure. Explore the moat and battlements with dramatic views over Afon Teifi.
- Cardigan Castle where the first Eisteddfod was held. There is still a programme of events, and a restaurant.
And for really ancient history:
- 2000 years old – Castell Henllys, a reconstructed Iron Age fort, is nearby. There is a café.
- 5000 years old – The Neolithic cromlechs of Carreg Coetan Arthur in Newport, Llech y Drybedd in Moylgrove, and Petre Ifan towards Brynberian
